Silna reakcja alergiczna może doprowadzić do wstrząsu anafilaktycznego, będącego stanem zagrożenia życia. Jego przebieg jest zazwyczaj gwałtowny i dramatyczny, a bez szybkiej pomocy wstrząs prowadzi do śmierci. Jak rozpoznać anafilaksję i jakie powinno być postępowanie prowadzone przez świadka zdarzenia?
Co to jest anafilaksja i wstrząs anafilaktyczny?
Wstrząs anafilaktyczny, będący skutkiem anafilaksji jest stanem zagrażającym życiu. To nagła ogólnoustrojowa lub uogólniona reakcja organizmu na alergen, w trakcie której stymulowana jest IgE-zależna degranulacja komórek tucznych, która powoduje uwolnienie dużej ilości histaminy. To prowadzi do skurczu mięśni gładkich, poszerzenia naczyń krwionośnych i wzrostu ich przepuszczalności, nagłego i dużego spadku ciśnienia tętniczego krwi. Anafilaksja może być alergiczna lub niealergiczna i przebiega jako reakcja na nadwrażliwość typu I (natychmiastowa).
Jakie są przyczyny wstrząsu anafilaktycznego? Do najczęstszych alergenów, mogących wywołać ostrą odpowiedź uczuleniową należą u dorosłych: leki (34%), produkty spożywcze (31%), jady owadów (20%), natomiast u dzieci są to: pokarmy (70%), jady owadów (22%), leki (7%).
Powszechne alergeny, na które należy uważać:
- Jad owadów błonkoskrzydłych – os, pszczół, szerszeni, trzmieli
- Orzechy włoskie, brazylijskie, laskowe, migdały, orzeszki ziemne
- Produkty spożywcze takie jak krowie mleko, ryby, owoce morza, skorupiaki, ciecierzyca, owoce cytrusowe, kurze jaja,
- Leki, zwłaszcza antybiotyki, leki anestetyczne, NLPZ, leki znieczulające miejscowo i środki kontrastowe
- Alergeny wziewne np. sierść zwierząt.
- Niektóre substancje kontaktowe np. lateks
W około 30% przypadków u dorosłych stwierdza się anafilaksję idiopatyczną, bez określonej przyczyny.
Jakie są objawy anafilaksji i wstrząsu anafilaktycznego?
Ostra reakcja uczuleniowa (anafilaksja) pojawia się bardzo szybko, w ciągu kilku sekund do kilku minut po narażeniu na czynnik wywołujący. Objawy mogą wystąpić ze strony jednego lub kilku układów i obejmować:
- Zaburzenia ze strony dróg oddechowych i oddychania. Obrzęk języka, gardła lub krtani, stridor oddechowy, świsty oddechowe, chrypa, przyspieszenie oddechu, sinica, zatrzymanie oddechu.
- Zaburzenia ze strony układu krążenia. Możliwa tachykardia, wilgotna i blada skóra, hipotonia, niedokrwienie mięśnia sercowego, zatrzymanie akcji serca.
- Zaburzenia neurologiczne wynikające z nieprawidłowości oddychania i krążenia. Mogą pojawić się splątanie, pobudzenie i utrata przytomności.
- Zmiany na skórze i błonach śluzowych, zwłaszcza rumień miejscowy lub uogólniony, pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy (np. ust lub gardła i krtani).
Reakcja anafilaktyczna bez szybko udzielonej pomocy może przejść we wstrząs anafilaktyczny. Jego objawy to gwałtowny spadek ciśnienia tętniczego krwi, chłodna, blada i spocona skóra, zapadnięte żyły podskórne, tachykardia, skąpomocz lub bezmocz, utrata przytomności; może dojść do zatrzymania krążenia. Konieczna jest szybka pomoc we wstrząsie anafilaktycznym i wiedza, jak postępować.
Kiedy może wystąpić wstrząs anafilaktyczny?
Anafilaksję należy podejrzewać, gdy spełnione są poniższe kryteria:
- Reakcja ma nagły początek, a objawy są gwałtowne i podlegają szybkiej progresji.
- Występują zagrażające życiu zaburzenia (drożność dróg oddechowych i/lub zaburzenia oddychania i/lub zaburzenia krążenia).
- Pojawiają się zmiany na skórze lub błonach śluzowych (np. rumień, pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy).
Wstrząs anafilaktyczny – pierwsza pomoc
Ponieważ reakcja anafilaktyczna jest gwałtowna, kluczowy jest czas udzielenia pomocy, aby ograniczyć ryzyko wstrząsu, który doprowadzi do zatrzymania krążenia. Jak postępować w takim przypadku? Przede wszystkim należy przerwać narażenie na czynnik alergizujący, jeżeli jest to możliwe. Następną czynnością jest wezwanie pomocy, dzwoniąc pod numer alarmowy 112 lub 999.
Udzielając pierwszej pomocy w trakcie wstrząsu anafilaktycznego, należy kierować się algorytmem ABC (udrożnij drogi oddechowe, sprawdź, czy oddycha, oceń krążenie i przytomność).
Postępowanie we wstrząsie anafilaktycznym polega na podaniu adrenaliny domięśniowo w przednio-boczną powierzchnię uda. Osoby, które wiedzą, że są narażone na reakcję anafilaktyczną, powinny nosić przy sobie ampułkostrzykawkę z adrenaliną i natychmiast sobie ją wstrzyknąć, nawet jeżeli objawy są łagodne. Może to zrobić też osoba udzielająca pierwszej pomocy, jeżeli poszkodowany nie jest w stanie wykonać tego sam. Nie ma przeciwwskazań do tego, aby świadek zdarzenia podał adrenalinę, którą poszkodowany ma przy sobie, i nie należy się tego obawiać. Im wcześniej nastąpi podanie leku, tym jego skuteczność będzie większa.
Chorego należy ułożyć na plecach z uniesionymi nogami i monitorować jego stan, zwracając uwagę na zachowanie czynności życiowych. Jeżeli dostępny jest w pobliżu defibrylator AED, warto zabezpieczyć do niego dostęp, co przyspieszy defibrylację w przypadku nagłego zatrzymania krążenia. W takiej sytuacji trzeba natychmiastowo rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową.
Nigdy nie zostawiaj poszkodowanego!
Nawet jeżeli stan poszkodowanego się poprawi, należy zaczekać na przyjazd Zespołu Ratownictwa Medycznego. Taka osoba musi trafić do szpitala na obserwację, gdyż mogą pojawić się wtórne objawy wstrząsu anafilaktycznego.
Bibliografia:
- Jasmeet Soar, tłum. dr n. med. Izabela Kupryś-Lipińska, Leczenie ratunkowe reakcji anafilaktycznych u dorosłych – podręczny przewodnik, Medycyna po Dyplomie 19/06/2010, s 69-77;
- dr med. Monika Świerczyńska-Krępa, lek. Magdalena Wiercińska, Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) - objawy, przyczyny i leczenie, mp.pl (01.03.2022), dost. 17.03.2022
- Jerzy Kruszewski, Miłosz Jankowski, Anafilaksja i wstrząs anafilaktyczny, mp.pl (13.08.2021), dost. 17.03.2022