Forma zgody na zabieg
W zakresie normowania zgody na zabieg zastosowanie mają przede wszystkim przepisy Kodeksu cywilnego oraz ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. W ustawie o zawodzie lekarza i lekarza dentysty znajdujemy w art. 32 pojęcie zabiegu prostego, wobec którego zgoda może być wyrażona w firmie ustnej lub konkludentnie, to znaczy poprzez takie zachowanie się pacjenta, w którym wyraża on w sposób jednoznaczny zgodę na wykonanie danego zabiegu oraz współpracuje z lekarzem przy jej wykonywaniu. Np. w trakcie pobrania krwi pacjent w pozycji siedzącej odsłania przedramię w celu wkłucia igły lub w przypadku badania łuków podniebiennych otwiera usta na polecenie lekarza wykonującego badanie. W art. 34 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty opisana została forma złożenia oświadczenia woli dotycząca wykonania zabiegów operacyjnych oraz metod leczenia lub diagnostyki stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta. W takim wypadku oświadczenie woli pacjenta powinno przybrać formę pisemną. Wprowadzone w treści ustawy rozgraniczenie rodzajów zabiegów medycznych na proste oraz stwarzające podwyższone ryzyko dla pacjenta jest nieostre i wymaga każdorazowo dookreślenia przez lekarza. Warto zaznaczyć, że w przypadku wątpliwości lekarz powinien sam zadbać o zachowanie możliwie najbardziej odpowiedniej formy oświadczenia woli pacjenta, gdyż to na nim w trakcie ewentualnego postępowania sądowego spoczywać będzie obowiązek udowodnienia, że właściwą formę zgody otrzymał. O ile nie pozostawiają wątpliwości co do zaszeregowania działania takie jak zabiegi chirurgiczne, diagnostyka w wyniku biopsji czy niektóre rodzaje znieczuleń (rdzeniowe i oponowe), czy badań endoskopowych, o tyle pewne wątpliwości mogą nasuwać proste zabiegi diagnostyczne, jak np. nakłucia skóry w testach alergologicznych. Dla uproszczenia można przyjąć, że zabiegiem stwarzającym podwyższone ryzyko dla pacjenta będzie każda ingerencja w integralność ciała pacjenta, która może pociągać za sobą poważne skutki medyczne lub powikłania. W przypadku zabiegów prostych jak już wspomnieliśmy wystarczającą formą zgody ( z uwagi na komfort pracy lekarza oraz czas świadczonych usług) jest zgoda wyrażona ustnie lub konkludentnie poprzez właściwe zachowanie wskazujące na współpracę pacjenta przy wykonaniu zabiegu.
Należy tu również zwrócić uwagę, że zachowanie pacjenta ma zasadniczy wpływ na wagę złożonej w ten sposób zgody. Samo milczenie pacjenta w przypadku wykonania zabiegów medycznych, to zdecydowanie za mało być stwierdzić, że pacjent wyraził zgodę.
W przypadku zabiegów operacyjnych podstawową dopuszczoną prawem formą oświadczenia woli jest zgoda wyrażona przez pacjenta na piśmie. Szczegółowe regulacje tego typu formy wynikają wprost z artykułu 78 Kodeksu cywilnego. Przeczytać w nim możemy, że aby oświadczenie woli miało charakter skuteczny prawnie wystarczy, by zostało sporządzone w dowolnej formie pozwalającej zaopatrzyć go we własnoręczny podpis figurujący pod treścią oświadczenia. Treść oświadczenia może być sporządzona na dowolnym nośniku. Choć zasadniczo używany jest przede wszystkim nośnik papierowy, to jednak znane są orzeczenia sądów, które uznawały za skuteczne oświadczenia woli o charakterze np. testamentu, sporządzone na drewnie czy innym nośniku, o ile pozwalał on na umieszczenie własnoręcznego podpisu pod treścią oświadczenia. Należy również zwrócić uwagę na to, aby podpis wykonany był przy pomocy narzędzia trwałego i wyraźnego, to znaczy takiego, który umożliwi odczytanie zawartego oświadczenia woli (jeżeli było sporządzone w całości przy jego pomocy) np. długopisu czy pióra, nie zaś ołówka. W praktyce formularze zgody na zabieg przygotowywane są w większości placówek jako drukowane na papierze z miejscem pozostawionym na podpis pacjenta. W takiej formie jest to oczywiście skuteczne oświadczenie woli i pozwala uzyskać skuteczną prawnie zgodę na zabieg, przy czym podpis musi koniecznie znajdować się poniżej treści oświadczenia i złożony powinien być czytelnie w pełnym brzmieniu imienia i nazwiska. Każdą zgodę należy także opatrzyć datą złożenia podpisu, która jest tożsama z datą wyrażenia zgody przez pacjenta. W praktyce podpis ten powinien znaleźć się na historii choroby przed przyjęciem chorego do szpitala (na tę czynność pacjent także musi wyrazić zgodę, ponieważ pewne ograniczenia jego wolności osobistej wynikające ze szpitalnego rygoru mogą stanowić pogwałcenie prawa pacjenta do samostanowienia, o ile nie wyraził on uprzednio pisemnie zgody na hospitalizację) . Dość często w praktyce lekarskiej można spotkać się z sytuacją, w której pacjent choć jest przytomny i świadomy to jednak ze względu na stan swojego zdrowia lub wiek nie może złożyć własnoręcznego podpisu. Kodeks cywilny przewiduje wówczas na podstawie art. 79 możliwość złożenia oświadczenia woli zastępującego podpis własnoręczny. Jedynym warunkiem do stosowania tego artykułu w celu otrzymania zgody od pacjenta jest zdolność pacjenta do samodzielnego czytania, która umożliwi mu zapoznanie się z treścią składanego oświadczenia (wyrażanej zgody). Zgoda będzie skuteczna prawnie, gdy pacjent w obecności innej osoby złoży odcisk tuszowy swojego palca. Osoba, która towarzyszy wówczas pacjentowi wpisuje obok złożonego odcisku imię i nazwisko oraz złoży własnoręczny podpis. Warto w tym miejscu zauważyć, ze choć Kodeks cywilny bardzo rygorystycznie traktuje wszelkie formy składanych oświadczeń woli dotyczących czynności prawnych, to jednak w orzecznictwie sądów dotyczących tej tematyki spotykamy się raczej ze stanowiskiem, że zasadniczym elementem legalności zabiegu medycznego jest uzyskanie zgody w sposób nie budzący wątpliwości niż dochowanie wszelkiej procedury formalnej. Potwierdzeniem tego stanowiska może być wyrok Sądu Najwyższego z 11.04.2006 roku, w którym uznał, iż "Niezachowanie pisemnej formy oświadczenia pacjenta wyrażającego zgodę na zabieg operacyjny [...] nie powoduje nieważności zgody [...]"[12]
W orzecznictwie sądów można odczytać wyraźną linię interpretacji, która zakłada, że zgoda na zabieg w formie pisemnej przewidziana w art. 34 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty jest niezbędna przede wszystkim do celów procesowych i zabieg pomimo braku zachowania takiej formy zgody (nie zgody samej w sobie!!!!) może zostać uznany przez sąd za legalny. Jeżeli jednak nie występują żadna obiektywna przyczyna odstąpienia od pisemnej formy zgody wymaganej w treści wspomnianego artykułu, lekarz jest zobowiązany dołożyć wszelkich starań w celu dopełniania formalnych wymogów jej ważności. Działanie zgodne z tymi założeniami w ostatecznym rozrachunku pozwala na ochronę lekarza w trakcie ewentualnego postępowania sądowego, gdyż brak zachowania odpowiedniej formy zastrzeżony jest w myśl Kodeksu cywilnego ad probationem, czyli brakiem możliwości powoływania świadków w trakcie procesu dowodowego w przypadku niedopełnienia właściwej formy zgody.
Jak wynika z treści niniejszego artykułu temat zgody na zabieg medyczny jest niezwykle obszerny i skomplikowany, a jego natura, ponieważ wielokrotnie bazuje na pograniczu prawa oraz wiedzy medycznej, stwarza trudności w interpretacji przepisów i właściwego ich stosowania. Pomimo tych trudności lekarz za każdym razem w trosce o dobro własne oraz swojego pacjenta powinien dołożyć wszelkich starań, by zgoda na zabiegi medyczne była pierwszym ogniwem udzielanej przez niego pomocy. Takie postępowanie stanowi nie tylko właściwe gwarancje komfortu lekarza w wykonywaniu swojej pracy, lecz także stawia pacjenta na należnej mu pozycji partnera w procesie leczenia.