Historia zgody pacjenta na leczenie pokazuje, jak zmieniało się podejście do relacji lekarz–pacjent. Od pełnego podporządkowania chorego decyzjom lekarza, przez stopniowe wprowadzanie przepisów gwarantujących prawo do wyrażania woli, aż po współczesny model partnerstwa i poszanowania autonomii pacjenta. Tekst przedstawia ewolucję regulacji prawnych od XIX wieku do dziś, z uwzględnieniem kluczowych ustaw i orzecznictwa.
Relacja lekarz–pacjent w poprzednich stuleciach kształtowała się w warunkach ograniczonego dostępu do usług medycznych. Mała liczba specjalistów i wysokie koszty powodowały, że pacjent, podejmując kontakt z lekarzem, przyjmował domniemane zobowiązanie do bezwzględnego przestrzegania jego zaleceń i akceptował niemal nieograniczone działania podejmowane w celu ratowania zdrowia i życia.
Pod koniec XIX wieku Warszawskie Towarzystwo Lekarskie przyjęło uchwałę dotyczącą „Zasad, Obowiązków i Praw lekarzy”. Zgodnie z jej art. 11:
„Lekarz z wszelką słusznością żądać może od chorych spełnienia wszystkiego, co dla zdrowia tych ostatnich, wedle jego przekonania jest pożyteczne”.
Taki model współpracy zakładał podporządkowaną pozycję pacjenta oraz ograniczony wpływ na decyzje dotyczące własnego leczenia.
Przełom w postrzeganiu praw pacjenta
Zmiana nastąpiła w okresie międzywojennym i znajduje wyraz m.in. w wyrokach sądowych. Przykładem jest orzeczenie Sądu Najwyższego z 22 września 1967 roku:
„Pobranie wycinka skóry dla celów badania histopatologicznego dopuszczalne jest tylko za zgodą pacjenta. Jeżeli takie pobranie – bez zgody pacjenta – wywołało rozstrój zdrowia lub inną szkodę na osobie, może ono powodować odpowiedzialność za szkodę, choćby nawet dokonane zostało zgodnie z wymaganiami sztuki lekarskiej”.
Były to jednak regulacje wąskie i podatne na sprzeczne interpretacje – dotyczyły bowiem tylko sytuacji, gdy pacjent mógł świadomie wyrazić zgodę.
Prawa pacjenta w III Rzeczypospolitej
Ustawa o Zakładach Opieki Zdrowotnej (1991)
Pierwszym aktem regulującym konieczność uzyskania zgody pacjenta na hospitalizację była ustawa z 30 sierpnia 1991 roku. W art. 19 przewidywała ona prawo pacjenta do:
- wyrażenia zgody na świadczenie zdrowotne,
- odmowy udzielenia zgody,
- otrzymania odpowiedniej informacji przed podjęciem decyzji.
Zakres regulacji dotyczył jednak tylko placówek ZOZ i zatrudnionych w nich lekarzy – nie obejmował np. praktyk prywatnych.
Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (1996)
Kolejnym krokiem było wprowadzenie w 1996 roku szczegółowych przepisów o konieczności uzyskania zgody pacjenta na zabieg (art. 31–35). Ustawa ta:
- rozszerzyła zakres obowiązku uzyskania zgody na wszystkich lekarzy, niezależnie od formy działalności,
- stworzyła podstawę do nałożenia podobnego obowiązku na pielęgniarki, diagnostów i innych pracowników medycznych.
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego (1994)
Warto zwrócić uwagę, że ustawa z 19 sierpnia 1994 roku już wcześniej ujęła zgodę pacjenta jako jego prawo, a nie wyłącznie obowiązek lekarza. Określała też sytuacje, w których można odstąpić od jej uzyskania.
Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (2008)
Dopiero ustawa z 2008 roku nadała zgodzie pacjenta rangę konstytucyjnego prawa człowieka – powiązanego z art. 41 (wolność osobista) i art. 47 (nietykalność osobista) Konstytucji RP. Wola pacjenta została uznana za nadrzędną, nawet wobec prawa do życia czy zdrowia.
Od tego momentu ukształtował się model współpracy i partnerstwa lekarza z pacjentem.
Zgoda na zabieg w praktyce lat ubiegłych
Przed wprowadzeniem ustawy o prawach pacjenta zgoda miała charakter obowiązku po stronie lekarza, co tworzyło szerokie pole interpretacji. Gdy pacjent nie był zdolny do wyrażenia świadomej zgody, lekarze często stawali przed dylematem aksjologicznym: prawo do wolności kontra prawo do życia.
W doktrynie istniały różne stanowiska:
- jedni uznawali, że lekarz musi działać w trosce o życie pacjenta, nawet bez zgody,
- inni wskazywali na konflikt z konstytucyjnym prawem do samostanowienia.
Część prawników próbowała uzasadniać interwencję lekarską bez zgody pacjenta poprzez konstrukcję stanu wyższej konieczności. Współczesne prawo i orzecznictwo sądowe odrzuciły jednak tę interpretację, wskazując, że mogłaby prowadzić do nadużyć i nielegalnego przymusu leczenia. Wyjątek stanowi jedynie leczenie osób z zaburzeniami psychicznymi na podstawie odrębnej ustawy.
Zgoda pacjenta w świetle współczesnego prawa
Obecnie przyjmuje się, że każdy zabieg medyczny jest legalny, gdy spełnia trzy warunki:
- służy dobru pacjenta,
- wykonywany jest zgodnie z aktualną wiedzą medyczną (lege artis),
- przeprowadzany jest po uzyskaniu skutecznej prawnie zgody pacjenta.
To właśnie trzeciemu warunkowi – skuteczności prawnej zgody – poświęcone będą dalsze rozważania.