Czym jest pierwsza pomoc psychologiczna?

Pierwsza pomoc psychologiczna jest emocjonalnym wsparciem, udzielonym tuż po emocjonalnie obciążającym lub traumatycznym wydarzeniu. To czynności obejmujące zarówno komunikację werbalną, jak i niewerbalną, prowadzące do ustabilizowania emocji poszkodowanego, a także przywrócenie jej poczucia sprawczości i kontroli nad sytuacją, w której się znajduje.

Dokładniej można opisać pierwszą pomoc psychologiczną jako reakcję obejmującą takie zagadnienia jak:

• zapewnienie praktycznej opieki i wsparcia (bez natarczywości),
• pomoc w zaspokojeniu podstawowych potrzeb (woda, jedzenie, uzyskanie informacji),
• wysłuchanie osoby, która potrzebuje rozmowy, w tym także jej obaw i komunikatów o potrzebach,
• pocieszenie i ochrona przed dalszą krzywdą.

Wsparcie psychologiczne poszkodowanego nie jest czymś, co leży wyłącznie w kompetencjach specjalistów. Świadkowie wydarzenia nie muszą zagłębiać się w szczegółową dyskusję na temat wydarzenia ani analizować jego przebiegu. Przede wszystkim wiąże się z gotowością do wysłuchania i wczuciem w problem drugiej osoby. Z tego powodu pierwszej pomocy psychologicznej mogą udzielić również takie osoby jak członkowie zespołu ratunkowego czy świadkowie zdarzenia.

Wsparcie psychologiczne poszkodowanego – dlaczego jest niezbędne?

Zadbanie o psychologiczne aspekty udzielania pierwszej pomocy ma duże znaczenie dla stanu poszkodowanego – zarówno w czasie akcji ratunkowej, jak i po długim czasie od zdarzenia. Badania pokazują, że udzielenie wsparcia psychicznego poprawia jakość udzielanej pomocy. Pacjent jest dzięki temu spokojniejszy, dzięki czemu może lepiej współpracować z ratownikami, nie utrudniając prowadzenia niezbędnych czynności.

To jednak nie jest jedyny powód, dla którego wsparcie psychiczne poszkodowanego jest tak ważne. Stres, strach, poczucie bezradności oraz inne emocje występują w takich sytuacjach w nasileniu nieporównywalnym do doświadczeń z codziennego życia. Związana z tym trauma może odcisnąć na psychice poszkodowanego silne piętno, co może z czasem prowadzić do wystąpienia objawów zespołu stresu pourazowego (PTSD). Pierwsza pomoc psychologiczna stanowi jeden z najważniejszych elementów prewencji tego zaburzenia.

Objawy PTSD mogą być bardzo różnorodne i mieć różne nasilenie. Najczęściej jednak obejmują tzw. flashbacki, czyli niekontrolowane odtwarzanie wspomnienia traumatycznego zdarzenia, koszmary senne i bezsenność, zaburzenia regulacji emocji i unikanie sytuacji, osób, miejsc lub bodźców przypominających o traumie. Często pojawia się także poczucie winy. Symptomy te mogą być tak silne, że całkowicie uniemożliwiają normalne funkcjonowanie.

Jak udzielić pierwszej pomocy psychologicznej poszkodowanemu?

Udzielanie poszkodowanemu wsparcia psychologicznego nie jest trudne. Nie wymaga też specjalistycznej wiedzy. Do podstawowych działań, które może podjąć każdy, należą:

• Nawiązanie kontaktu
• Rozmawiaj z poszkodowanym; zadawaj i odpowiadaj na pytania, wypowiadaj uspokajające komunikaty, oferuj wsparcie i pomoc.

Bardzo istotne jest tutaj aktywne słuchanie, mające na celu nawiązanie jak najlepszego kontaktu i porozumienia z poszkodowanym. Kluczowe elementy to:

• zadawanie pytań dotyczących wypowiedzi, doprecyzowanie i konkretyzowanie. Warto pomagać w mówieniu, ale tak, by nie przerywać wypowiedzi,
• parafrazowanie – czyli powtarzanie własnymi słowami tego, co powiedział poszkodowany, np. „rozumiem, że chodzi o...”, „dzieje się to i to, tak?”,
• sygnalizowanie zainteresowania – utrzymywanie kontaktu wzrokowego, kiwanie głową, trzymanie za rękę itp.,
• unikanie oceniania i bagatelizowania emocji poszkodowanego – w stresujących sytuacjach poszkodowany może martwić się pozornie błahymi sprawami – również wówczas należy słuchać, uspokajać i nie umniejszać jego odczuć.

Zwrócenie uwagi poszkodowanego na jego zdrowie i bezpieczeństwo

Zapewnij o udzielanej pomocy i o tym, że odpowiednie służby niedługo będą na miejscu zdarzenia. Warto zadbać przywrócenie poczucia kontroli poprzez zapewnianie, że to tylko przejściowa sytuacja.

Wsparcie informacyjne jest niezwykle istotnym elementem pierwszej pomocy psychologicznej. Jasne i rzeczowe komunikaty odnośnie do zdarzenia, w jakim znalazł się poszkodowany, mogą znacznie przyczynić się do poprawy jego stanu psychicznego. Dodatkowo lepiej rozumiejąc sytuację, może on lepiej współpracować z ratownikami. Przykładowe komunikaty to:

• informacja, że poszkodowany brał udział w wypadku, a pogotowie jest już w drodze,
• przedstawienie się i poinformowanie, że zamierza się pomóc i wspólnie z poszkodowanym oczekiwać na przyjazd służb,
• informowanie o podejmowanych czynnościach, szczególnie jeśli wiążą się z koniecznością dotykania poszkodowanego,
• jeśli musisz odejść od osoby, której udzielasz pomocy, poinformuj ją, kiedy wrócisz,
• informowanie o tym, co dzieje się wokół poszkodowanego.

Należy przy tym pamiętać, by starać się przekazywać dobre informacje i uspokajające komunikaty. Przekazuj prawdę, ale nie zawsze całą prawdę.

Pomoc w uzyskaniu pomocy długoterminowej

Zapytaj, czy kogoś powiadomić o zdarzeniu i przekazać informacje na temat darmowej pomocy psychologicznej takiej jak Kryzysowy Telefon Zaufania (116 123) lub Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży (116 111).

Wyzwania związane z udzielaniem pierwszej pomocy psychologicznej

Choć pierwsza pomoc w podstawowym zakresie składa się z szeregu stosunkowo prostych czynności, nie da się ukryć, że konieczność jej udzielenia oraz okoliczności, w jakich ona zachodzi, są niezwykle stresujące. W takich warunkach łatwo zapomnieć o psychologicznych aspektach udzielania pierwszej pomocy i wyzwaniami z tym związanymi.

Podstawowym wyzwaniem jest konieczność szybkiego reagowania i podejmowania decyzji. W dodatku, o ile podczas ćwiczeń z pozorantami „poszkodowany” zawsze współpracuje i odpowiada na pytania ratownika, tak w praktyce sytuacja często wygląda zupełnie inaczej. Wsparcie psychologiczne poszkodowanego staje się trudniejsze w sytuacji, w której pojawiają się nietypowe, skrajne zachowania, a nawet obelgi ze strony osoby, której udziela się pomocy. W takich sytuacjach niezbędna jest podstawowa empatia i zrozumienie faktu, że ma się do czynienia z cierpiącym człowiekiem, który musi dodatkowo zaufać i powierzyć swoje zdrowie, a nawet życie nierzadko zupełnie obcej osobie.

Jednocześnie warto podkreślić, że konieczne jest zachowanie spokoju i opanowanie. Zbyt silne współodczuwanie może utrudnić udzielenie pierwszej pomocy psychologicznej. Osoba wytrącona z równowagi i zdekoncentrowana po prostu nie będzie działać odpowiednio skutecznie.

Jak się zachować, udzielając pierwszej pomocy psychologicznej?

Jak wspierać poszkodowanego? Należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach:

Bardzo istotnym elementem skutecznego wsparcia psychologicznego poszkodowanego jest dobra komunikacja. Ratownik powinien zachowywać się profesjonalnie oraz jasno i zwięźle odpowiadać na pytania poszkodowanego. W taki sam sposób należy informować osobę, której udziela się pomocy, co się robi i w jakim celu. Istotne jest też upewnianie się, czy zostało się dobrze zrozumianym. Należy przy tym unikać chaosu, oceny, rozkazującego tonu oraz specjalistycznego żargonu.

Niezwykle istotnym elementem pierwszej pomocy psychologicznej jest również zachowanie spokoju i opanowanie.

Emocje osoby udzielającej pomocy mogą udzielać się poszkodowanemu. Podczas rozmowy należy też powstrzymać się od oceniania i udzielania rad. Udzielając pomocy psychologicznej osobie, która znalazła się w traumatyzującej sytuacji, należy dopilnować, by wspierać ją z poszanowaniem jej bezpieczeństwa, godności i praw. W uzyskaniu rzetelnej wiedzy o tym, jak pomóc poszkodowanemu mądrze i odpowiedzialnie, pomaga również kurs kwalifikowanej pierwszej pomocy, organizowany w Centrum Ratownictwa. Warto też pamiętać, że często sama obecność i bliskość drugiej osoby pozwala zapewnić poczucie bezpieczeństwa niezbędne w kryzysowej sytuacji.

Dlatego bardzo ważne jest też to, by nie dać się sprowokować nietypowym reakcjom poszkodowanego i nie reagować na ewentualne zaczepki, o ile nie stwarzają dla nas zagrożenia. Warto w takiej sytuacji mieć dystans wobec słów i zachowania osoby, której udziela się pomocy, pamiętając, że sytuacja, w jakiej się znalazła, może być dla niej bardzo trudnym, nierzadko traumatycznym przeżyciem.

Wsparcie psychologiczne poszkodowanego to temat, który często jest pomijany na zajęciach i warsztatach z zakresu pierwszej pomocy. Jednocześnie pomoc psychologiczna jest niezwykle istotnym elementem postępowania w stanach zagrożenia zdrowia lub życia. Dlatego wybierając kurs kwalifikowanej pierwszej pomocy, warto zapoznać się wcześniej z jego programem i wziąć udział w zajęciach, w których zagadnienia te są poruszane w odpowiednio wyczerpujący sposób. Nabyte dzięki temu umiejętności pozwolą jeszcze skuteczniej działać na miejscu zdarzenia.

Bibliografia: Pierwsza Pomoc Psychologiczna: Podręcznik dla facylitatorów, prowadzących szkolenia osób pomagających w terenie, materiały WHO 2023, dost. 15.08.2024