Konstytucyjne prawa człowieka w kontekście przymusu bezpośredniego

Na samym wstępnie rozważań nad aspektem prawnym stosowania przymusu bezpośredniego należy sięgnąć głębiej do źródeł prawa określającego podstawowe prawa człowieka w kontekście wolności osobistej. Naturalne prawo do godności człowieka zostało wskazane w art. 30 Konstytucji, który stwierdza, że „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela…”[1]. Z zapisu tego należy wnioskować, że przyrodzona godność człowieka, która ma charakter bezwzględny i niezbywalny jest źródłem wolności każdego bez względu na jego stan zdrowia. Artykuł ten stanowi także, że godność jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”[1] W ujęciu konstytucyjnym jedyną dopuszczalną prawem możliwość ingerencji lub ograniczenia wolności osobistej określa artykuł 43 Konstytucji, który „gwarantuje zapewnienie każdemu wolności osobistej i nietykalności osobistej” określając jednocześnie , że „Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.” Z kontekstu obu tych przepisów wynika, że Państwo gwarantując poszanowanie i ochronę wolności osobistej jako nadrzędnej wartości w życiu człowieka dopuszcza jej naruszenie jedynie z mocy prawa i na warunkach ściśle określonych w akcie prawnym o mocy ustawy. Z normy tej wynika także ważny wniosek, który wpływa na proces tworzenia wykładni prawa: żaden inny akt prawny nie może być odczytywany wbrew lub z naruszeniem warunków ustawowych ograniczenia prawa wolności – jest to podstawowy mechanizm gwarantujący bezpieczeństwo obywateli. Należy także zwrócić uwagę, że artykuł 43 odnosi swój zakres przedmiotowy normowania do „każdego”, czyli każdej istoty ludzkiej, bez względu na jej wiek, pochodzenie czy stan zdrowia. Obowiązek ochrony wartości jaką jest wolność osobista spoczywa na Państwie. W praktyce zespołów ratownictwa medycznego aktem normatywnym określającym dopuszczalne prawem sposoby oraz warunki naruszania tych podstawowych dla człowieka wartości określa ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku wraz z późniejszymi zmianami. Ustawa ta pośród wielu narzędzi jakie daje lekarzom, lekarzom psychiatrom, a także pielęgniarkom oraz ratownikom medycznym (w nowelizacji z grudnia 2010 roku) wyróżnia także narzędzie przymusu bezpośredniego. Użycie tego narzędzia dozwolone jest jednak wyłącznie w kontekście oraz na zasadach określonych w ustawie poczynając od najbardziej ogólnych jej założeń.

Preambuła ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wyraźnie wskazuje, że jej treść oraz założenia służą dobru pacjenta i stanowią realizację konstytucyjnych zobowiązań Państwa wobec niego. Stwierdzając, „że zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa…” [2] ustawodawca jednoznacznie wyraża, że cała treść ustawy ma służyć interesowi pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, a jej narzędzia, w tym także przymus bezpośredni, mogą być wykorzystywane jedynie w trosce o dobro pacjenta i jego stan zdrowia. Należy podkreślić, że w myśl ustawy zastosowanie przymusu bezpośredniego (podobnie jak i pozostałych narzędzi prawnych) może mieć miejsce tylko wobec pacjentów manifestujących objawy zaburzeń psychicznych. Wykorzystanie więc przez personel medyczny środka, jakim jest przymus bezpośredni wobec pacjenta wrogo nastawionego, agresywnego lub stwarzającego trudności w trakcie interwencji lub leczenia jest bezprawne i nosi znamiona naruszenia podstawowych praw człowieka. Niedopuszczalne jest także przyjmowanie w praktyce, że przymus bezpośredni może być na mocy ustawy stosowany jako rutynowe narzędzie ochrony osobistej ratownika medycznego[3] czy lekarza. Ustawa choć określa w jednym z warunków użycia przymusu bezpośredniego, że może on być stosowany w przypadku, gdy chory „ dokonuje zamachu na życie lub zdrowie innej osoby”[2], to jednak nie wskazuje, że jej celem jest ochrona nietykalności osobistej innych osób. Celem ustawy, jak i opisanych w niej narzędzi, jest przede wszystkim ochrona zdrowia i życia pacjenta i tylko w takim kontekście należy rozpatrywać zasadność jej użycia. Z uwagi na kontekst społeczny, w jakim przywoływane są niejednokrotnie działania personelu medycznego bazujące na stosowaniu przymusu bezpośredniego należy stwierdzić, że także w interesie środowiska medycznego jest bardzo rozważne dobieranie wskazań do jego użycia. Każda ingerencja w wolność osoby jest przez otoczenie odbierana jako działanie mające na celu pozbawienie pacjenta praw i ingerencję w jego godność osobistą. W wielu środowiskach istnieją głęboko zakorzenione i silnie ugruntowane konotacje narzędzi prawnych stosowanych przez personel medyczny do działań policyjnych lub wręcz penitencjarnych. Stoją one w ogromnej sprzeczności z wizerunkiem lekarzy oraz personelu medycznego, który ma na celu dobro pacjenta i działanie w jego interesie. Nadużywanie środków przymusu bezpośredniego może utrwalać ten wizerunek skutkując zmniejszeniem zaufania, jakim pacjenci i ich rodziny obdarzają środowisko medyczne.

Aby uniknąć błędów w wykorzystywaniu uprawnień, jakie otrzymali na mocy ustawy lekarze (a także w niektórych sytuacjach ratownicy i pielęgniarki ) i nie narażać się na złamanie przepisów, należy dokładnie znać szczegółowe regulacje dotyczące stosowania środków przymusu bezpośredniego. Zasadniczymi pytaniami jakie stawiane są w codziennej pracy zespołów ratownictwa medycznego są:

• Jakie są środki przymusu bezpośredniego dopuszczone prawem?
• Kto może zastosować przymus bezpośredni?
• Wobec których pacjentów można zastosować środki przymusu bezpośredniego oraz:
• Jakie są warunki zastosowania przymusu bezpośredniego?