Zgoda pacjenta na wykonanie procedur medycznych może być wyrażona na kilka sposobów, jednak nie wszystkie formy będą skuteczne prawnie. Dbałość o dopełnienie formalności oraz spełnienie warunków ważności zgody spoczywa przede wszystkim na lekarzu, który wykonuje daną procedurę.
Według najnowszych interpretacji zgoda na zabieg medyczny musi spełniać trzy zasadnicze kryteria:
- Warunki przedmiotowe – zgoda musi być uświadomiona, dobrowolna i wyrażona przed zabiegiem.
- Warunki podmiotowe – zgoda musi być wyrażona przez osobę do tego uprawnioną.
- Forma zgody – powinna odpowiadać wymaganiom przewidzianym w przepisach dla danej procedury.
Zgoda wyrażona przed zabiegiem
Podstawową zasadą jest, że zgoda musi być udzielona przed rozpoczęciem zabiegu. Uzyskanie jej w trakcie lub po wykonaniu procedury sprawia, że staje się ona prawnie nieskuteczna w myśl przepisów kodeksu cywilnego. Co więcej, zgoda wyrażona w trakcie trwania zabiegu nie spełnia kryterium dobrowolności – pacjent nie jest w stanie podejmować decyzji w pełni niezależnie.
W praktyce klinicznej istotne jest również, aby uzyskać decyzję pacjenta zanim rozpoczną się przygotowania do zabiegu. Pozwala to uniknąć sytuacji, w której pacjent odmawia zgody dopiero po podjęciu działań organizacyjnych czy zużyciu drogiego sprzętu jednorazowego. Podobny problem powstaje w przypadku, gdy pacjent potrzebuje dodatkowego czasu na namysł lub konsultację z bliskimi. Dopóki nie wyrazi jednoznacznej zgody, zabieg nie może się rozpocząć. Ewentualne straty materiałowe (np. preparaty krwiopochodne o krótkim czasie przydatności) mogą stać się poważnym problemem finansowym i etycznym. Zawsze należy mieć na względzie również fakt, że pacjent ma prawo wycofać swoją zgodę w dowolnym momencie przed rozpoczęciem zabiegu.
Zgoda świadoma
W polskim systemie prawnym obowiązek informowania pacjenta i uzyskania od niego zgody został uregulowany w art. 31 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (5.12.1996) oraz w art. 9–11 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Pojęcie „zgody świadomej” (lepiej: uświadomionej) oznacza, że pacjent podejmuje decyzję dopiero po uzyskaniu pełnej i wyczerpującej informacji na temat planowanej procedury. Samo formalne wyrażenie zgody – bez rzetelnego omówienia ryzyka i konsekwencji – może sprawić, że zabieg będzie w świetle prawa nielegalny.
Orzecznictwo sądowe
Polskie sądy wielokrotnie podkreślały znaczenie pełnej informacji w procesie uzyskiwania zgody:
- Sąd Apelacyjny w Warszawie (18.03.2005): nawet prawidłowo przeprowadzony zabieg może być uznany za nielegalny, jeśli pacjent nie został poinformowany o ryzyku i możliwych komplikacjach.
- Sąd Apelacyjny w Poznaniu (29.09.2005): lekarz odpowiada także za niedoinformowanie pacjenta – sama formalna zgoda, bez wyjaśnienia ryzyka, jest wadliwa.
- Sąd Najwyższy (17.12.2004): ciężar dowodu, że pacjent został należycie poinformowany, spoczywa na lekarzu.
Zakres i sposób informowania pacjenta
Lekarz, przygotowując rozmowę z pacjentem, powinien uwzględnić czynniki wpływające na percepcję pacjenta, takie jak:
- wiek,
- wykształcenie i status społeczny,
- stan zdrowia i choroby współistniejące,
- działanie przyjmowanych leków.
Informacje powinny obejmować w szczególności:
- aktualny stan zdrowia i diagnozę,
- możliwe metody diagnostyki i leczenia wraz z ich dostępnością,
- ryzyko i powikłania związane z proponowaną metodą,
- następstwa wybranej metody leczenia.
Lekarz ma prawo rekomendować pacjentowi najlepszą w jego ocenie metodę, ale ma również obowiązek wskazania alternatywnych rozwiązań, nawet jeśli są mniej dostępne lub mniej wartościowe terapeutycznie. Zgodnie z orzecznictwem, lekarz nie musi przedstawiać pacjentowi wszystkich możliwych, rzadkich powikłań – wystarczy omówienie bezpośrednich i zwykłych skutków zabiegu, aby uniknąć niepotrzebnego wzbudzania lęku.
Forma przekazania informacji
Przepisy nie regulują szczegółowo formy przekazywania informacji. Może to być rozmowa, uzupełniona materiałami edukacyjnymi (ulotki, broszury, plakaty), jednak najważniejszy pozostaje osobisty kontakt lekarza z pacjentem.
Lekarz powinien:
- zaplanować odpowiedni czas na rozmowę,
- udzielać informacji w sposób zrozumiały i przystępny,
- umożliwić pacjentowi zadawanie pytań,
- udokumentować przebieg rozmowy (np. podpis pacjenta w dokumentacji, obecność świadków).
Każda zmiana zakresu zabiegu w trakcie operacji wymaga uzyskania odrębnej zgody pacjenta. Na przykład – jeśli pacjent zgodził się na cholecystektomię, a w trakcie zabiegu chirurg stwierdzi obecność guza nowotworowego, to usunięcie guza bez dodatkowej zgody pacjenta będzie działaniem bezprawnym.